MEDYA VE İLETİŞİM TEZİ

SOSYAL BİLİMLER MESLEK YÜKSEKOKULU
MEDYA VE İLETİŞİM BÖLÜMÜ

MEDYA VE SİYASETİLİŞKİSİ İÇERİSİNDE

TÜRKiYE’DE GAZETECiLiK VE SANSÜR
ÖZET
ÖNSÖZ…………………………………………………………………..1
1.GİRİŞ ………………………………………………………………… 2
2. MEDYA SAHİPLİK YAPISI VE YAPISAL DÖNÜŞÜM
2.1. Medya Sahiplik Yapısındaki Yapısal Dönüşüm …………………….7
2.2.Türk Medya Yapısında Gazeteci Sahiplerden Basın Dili Sahiplere
Geçiş Dönemi ……………………………………………………….. 11
2.3. Türk Medyasında Mülkiyet Yapısı …………………………………. 14
3. GAZETECİ KİMLİĞİ VE GAZETECİLİĞİN ARKA PLANI
3.1. Gazeteci Kimliğinin Tanımları ve Mesleğin içindekilere Göre
Gazetecilik Algısı…………………………………………………......17
3.2. Patronaj Yapısının Gazeteci Kimliğine Yansımaları ………………… 18
3.3. Gazeteciliğin Arka Planında Yaşananlar ……………………………... 19
4. MEDYADA ÖZGÜRLÜK, SANSÜR VE ETİK İLKELER
4.1. Basın Özgürlüğünün Ortaya Çıkışı ve Türk Medyasındaki Yeri ……..21
4.2. Gazetecilikte Sansür ve Oto sansür …………………………………….22
4.3. Gazetecilikte Etik Kurallar ve Mesleki İlkeler ………………………....23
KAYNAKÇA ………………………………………………………………….26
1
ÖNSÖZ
Bu çalışmada, çağdaş demokrasilerde medyaya atfedilen rol ve gazetecilik ideali ele alınırken,
1980 sonrası yapısal olarak dönüşüme uğrayan Türk medya sektöründeki değişimler ve bu
değişimin gazeteci kimliğine yansımaları ortaya konmaktadır. Dönüşüme uğrayan medya
yapısının tarihsel süreci anlatılırken, medya siyaset ilişkisinde yaşananların, gazetecilik
mesleğine etkileri somut örneklerle aktarılmıştır
2
GİRİŞ
Modern dünyada, bireylerin ve toplumun değer yargılarını şekillendiren en önemli kurumların
başında kitlesel medya gelmektedir. Medya ritüelleri üzerine çalışan Nıck Couldry (2005: 59),
toplumlardaki sosyal dönüşümün medya sayesinde sağlandığını ve medyanın yapısına paralel
olarak iyi ya da kötü sonuç verdiğini ileri sürer. Çağdaş yönetim biçimi olan demokrasilerde
medya demokrasinin aracı olarak görülmektedir. Örneğin; Tocqueville medyayı, “özgürlüğün
en demokratik formülü” olarak tanımlarken Mendes France da “basın, modern demokrasinin
belli başlı öğelerinden biridir” demiştir (aktaran Bülbül 2001: 2). Liberal demokrasi tezleri de
medyaya büyük önem atfederken, bilginin geniş kitlelere medya araçları tarafından
ulaştırılabildigini ve ancak bu sayede bilgili toplumlar yaratılarak demokrasiye katkı
sağlanacağını ortaya koymaktadır. Kitlesel medyasının eleştirel ve bilgilendirme işlevi olduğu
öne sürülerek, kamuyu ilgilendiren konularda bilgi sahibi olunmasını sağlayacağı tespiti
vardır. Bu saptamanın yanı sıra, siyasal iktidar ve toplumdaki güç odaklanm denetlemesiyle
kamuoyunun oluşmasında katkı sağlayacağı da var sayılmaktadır. Sahip olunan bu güç
günümüzde medyayı, yasama, yürütme ve yargıdan sonra gelen, dördüncü kuvvet olarak
tanımlanmasına neden olmuştur.
Liberal çoğulcu yaklaşımda medya dördüncü güç işlevini, kamuoyunun sesini gündeme
taşıma ve siyasal iktidarı denetlemek işlevleriyle yerine getirmektedir. Başka bir anlatımla
medyanın, liberal demokrasilerde gözetimci rolünü yerine getirdigi ve düşünce pazarı
oluşturduğu düşünülmektedir, Dolayısıyla medya demokratik sistemin sürmesinin ve
vatandaşların sürece katılımının‘’garantörü olmaktadır” (aktaran Özer 2008: 1). Medya ve
demokrasi ilişkisi üzerine geliştirilen argümanlarında, medyanın varoluş alanında düşünce ve
ifade ö gürlüğü oldugu ele alınmaktadır. Demokrasinin medya ile ilgili pek çok tartışmanın
odak noktasında olduğundan hareketle, medyanın demokrasinin korunmasıyla ilgili önem arz
eden bir misyona sahip oldugu söylenebilmektedir.
3
Medya alanında çalışan akademisyenler ve gazeteciler medya, demokrasi ilişkisi üzerinden
ortak paydada buluşan tespitler yaparak bu iki kavramın birbirinden bağımsız olarak
düşünülmeyecek hale geldigini ve gazetecilik mesleginin de demokrasi için hayati önem
taşıdıgını ileri sürerler (Schudson: 2006 Yılmaz: 2009). Kitlesel medya üzerine tarihsel
boyutlu araştırmaları olan James Curran, liberal demokrasilerde medyanın önemini tartışırken
kitlesel medya aracılıgıyla demokrasiye katkı saglanabilecegini savunur (aktaran Dahlgren
1991: 27). Curran (1997: 142) ayrıca enformasyon ve iletişim araçlarının demokratik rolünün,
devleti gözetleyen bir kamu gözcüsü olarak hareket etmek olduğunu ileri sürmektedir. Belsey
ve Chadwick de (1998: 40 41) demokrasi için özgür gazeteciliğin gerekli bir koşul oldugunu
ancak medyanın hükümet üzerinde bir gözlemci gibi çalıştıgı takdirde bu işlevin yerine
getirilebileceğini iddia ederler. Düşünürlere göre, medya ne derece büyük ve bagımsız güce
sahip olursa olsun, hükümetin diger unsurlarına göz kulak olan, onları denetleyen bir
dördüncü zümre olarak çalışmalıdır. Bilgi sahibi ve eleştirel olabilen vatandaşlar için basının
zorunlu bir koşul olması gerekmektedir. Basın, halkın aklıselim yargılarda bulunabilmesi için
gerekli meseleler hakkında bilgi ve haber sağlamaktadır. Aynı zamanda farklı fikirlerden
haberdar olunmasını güvence altına alarak, bu konular üzerinde halkın fikir alışverişinde
bulunabileceği bir forum işlevi görmelidir. Öte yandan O’Neil da, gazeteciliğin demokratik
kurum olabilmesinin temelinde, doğruyu söylemek gibi bir değerin bulunduğunu ileri sürer ve
aslında piyasanın bu değerin gerçekleşmesini engellediğini ortaya koymaktadır (aktaran
Belsey ve Chadwick 1998: 10). Gazeteci ve akademisyen Ahmet İnsel ise, medya ve
demokrasi ilişkisinin ikilemlerini yorumlamıştır: Medya, demokrasi sorunsalı açısından
anlamlı bir ikilem sunuyor bize. Bir yanda, iletişim ve bilgilendirme özgürlüğü demokrasinin
olmaza olmaz koşullarından biri olduğu için, basın yayın kuruluşları demokrasinin asli
kurumları arasında yer alıyor, diğer yandan ise, güçlü bir tekelleşme eğilimini içinde
barındırarak, bu özgürlüklerin kullanımının çarpıtılması, kısıtlanması ve iktidar ilişkilerine
alet edilmesine aktif biçimde katkıda bulunuyorlar (aktaran Talu, 2000:8).
Siyaset bilimci Sadun Aren (1994: 263 264) medya ve demokrasi üzerine söylenen
kavramsallaştınnalardan önce, demokrasini çerçevesini çizilmesi gerektiğini savunarak
demokrasi, toplumsal yaşamdaki işlevi açısından, insanların çıkarlarını savunma, ya da aynı
şeyin tersinden anlatımı olarak, uğradıkları haksızlıklara karşı savaşım vermek özgürlüğüdür.
İşlevi bu olmayan bir demokrasinin insanlara lüzumu yoktur” tanımını getirmektedir. Bir
diğer yandan da medyanın, toplumun öğrenme özgürlüğüne kanal olduğunu ileri sürerek,
endüstri haline gelen medyadaki büyük sermaye egemenliğine vurgu yapmaktadır. Medyanın
4
artık insanların düşüncelerini istenildiği gibi biçimlendirecek ve eylemlerini yönlendirecek bir
güce ulaşmış olduğunu açıklarken “kendi çıkarlarını toplumun çıkarlarıymış gibi göstermek
(=kabul ettirmek) ve böylece toplumu denetim altına almak isteyen büyük sermaye
çevrelerinin medyaya egemen olmak istemeleri doğaldır” ifadesini kullanmaktadır.
Demokratik teoride toplumun gazeteciye ihtiyacı olduğu savunulurken, bu sayede, gerçeklerin
bilinmesi, yalanların içinden doğruların ayıklanması ve önemli konularda kapsamlı bilgilerin
aktarılması sağlanacaktır. Bir toplumun demokratik gazeteciliğe en yakın medya sistemini
nasıl oluşturabileceği sorunu, bağımsız bir toplumun karşısında durmaktadır. Vatandaşlar
toplumsal yaşam ve politikalar hakkında bilgiyi bir bütün olarak medyadan öğrenir, fakat bu
görev sadece gazeteciliğe emanet edilir (McChesney 2006: 65). Medyadaki 18. yüzyılda
yaşanan belirgin gelişme, Aydınlanma Çağı ve felsefi düşünce biçiminin gelişimiyle doğrudan
ve dolayısıyla karmaşık bir ilişki içerisindedir. Gazeteler gibi düzenli yayınlar ilk atılımı bu
dönemde yapmıştır (Jeanneney, 2006: 38).
Tüm bu söylemlerin ışığında Jürgen Habemıas’ın kamusal alan çıkarımına değinmek de
faydalı olacaktır. Alman sosyolog, iletişimci ve felsefeci Habermas, 18. yüzyılda gazetenin
ortaya çıkışını dünya tarihi bağlamında sergilemektedir. Gazete, 0 dönemde, kamusal alanın
egemen kurumu olmuştur. Jürgen Habermas, 17. yüzyılın sonları ile 19. yüzyıl arasında
yaşanan kamusal alan sürecinde basının önemli rol oynadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca
kuramcı, sosyal kuramın geniş boyutları çerçevesine basını yerleştirmek yoluyla bu geleneğe
katkıda bulunmuştur. Habermas, kamusal alan çıkarımıyla demokratik basın kavramına çok
sayıda eklemeler yapmıştır (aktaran Özer 2008: 14). Gazetecilik alanı bu şekliyle, 19.
yüzyılda, her şeyden önce haberler, tercihen de sansasyonel, ya da, daha iyisi, sansasyon
taşıyıcı haberler sunan gazeteler ile çözümlemeler ve “yorumlar” öneren ve “nesnelliğin”
değerlerini yüksek sesle olumlayarak birinci türdekilerden farklılığını göstermeye önem veren
gazeteler arasındaki karşıtlık çevresinde oluşmuştur, iki mantık ile iki meşrulaştırma ilkesi
arasındaki bir karşıtlığın alanıdır: içsel değerleri ya da ilkeleri en eksiksiz biçimde kabul
edenlerin meslektaşlarca kabul görmesi ve girdilerin, okurların, izleyicilerin ya da seyircilerin
sayısında, dolayısıyla satış rakamında ve parasal kârda somutlaşan, en büyük çoğunluk
tarafından kabul edilmesi, bu ikinci durumda halk oyunun yaptırımı kaçınılmaz bir şekilde
pazarın tefhim ettiği bir karar olmaktadır (Bourdieu 1997: 79). Yine aynı yüzyılda, gazeteler
de kendilerini kamunun bekçisi, halk mahkemesi ve kamusal özgürlüğün koruyucusu ilan
etmiştir (Ward 2004: 129). Böylelikle, bu dönem, gazetelerin kendilerini kamusal bir
tartışmanın aktörü olarak gördükleri, kamusal işlevlerinin daha görünür hale geldiği,
5
gazetecilerin daha belirgin normlar ve haber idealleri öne sürdükleri bir dönem olmuştur.
Ancak yine aynı yüzyıl içinde gazeteler yavaş yavaş ticarileşmeye başlamıştır.
Gazetecilik açısından 19. yüzyılın en önemli göstergelerinden biri olarak, ciddi haberciliğe
yönelmiş gazetelerin bulunmasına karşın, popüler gazeteciliğin gelişi ve yükselişe geçmesi
kabul edilebilir. Bu gelişmeyi, taraflı olmayan bir bakış açısından sosyal dünyanın
gerçekliğini haberleştirme yoluyla kamu çıkarını öne almaya adanmış bir gazetecilik
anlayışının tarihsel anlamda başlangıcı olarak düşünmek de mümkündür (aktaran Özer 2008:
58). Stuart Allan’a göre (1999: 21), gazeteciliğin bir meslek olarak uygun biçimde inşa
edilmesine bakmaksızın, diğer bazı alanlardaki gibi mesleki etik ve yöntemlerin özel kurallar
haline dönüştürülmesi açısından l9. yüzyılın başları önem taşımaktadır. Gazeteci sözcüğü o
dönemde geniş ölçekli kullanılmaya başlanmıştır.
19. yüzyıldan bu yana, süreç içerisinde değişen medya pratikleri iletişim bilimcilerin tartışma
konusu olmaktadır. Örneğin Robert McChesney (2006'. 65 66), medyanm zamanla büyük bir
ticarethane haline gelerek sistemin açıkça parman olarak kaldığını ileri sürer ve “[m]aliyetler
düştükçe, nüfus arttıkça gelirlerin başlıca kaynağı olarak reklamcılık yaygınlaştıkça, daha
büyük karlar üreten bir motor haline geldi” der. McChesney’e göre, medyada yaşanan yapısal
dönüşümle sermaye ve iktidarlara bağımlı hale gelinmiş ve bu ortam kaçınılmaz olarak
gazetecilerin kendisini de dönüştürmüştür. Halkın içinde yaşayan, onun sorunlarına duyarlı,
entelektüel, edebiyatla iç içe, sanata eğilimli ve idealist gazeteci tipi, artık geriye itilmiştir.
Onun yerine amk grubun çıkarlarına bağlı, iktidarlar ve güç odaklarıyla bağlantılı, kendilerine
bilgi ve çoğu yönlendirme amaçlı dosya servis edilen, toplumsal bir sorumluluk duymayan,
mesleki dayanışma ruhundan uzak ve daha çok kişisel pazarlık yapan gazeteci tipi ise giderek
medya ortamına hâkim olmaya başlamıştır (Yanardağ 2008: 19)‘
Butcher, yapısal olarak dönüşüm geçiren medyayı şöyle tanımlar “[g]azeteler salt haber
yayımlayan müesseseler olmaktan çıkıp kamuoyunun taşıyıcıları ve yönlendiricileri, parti
politikasının mücadele araçları oldular” (aktaran Habermas 2005: 310). Tarihsel süreçteki
yapısal değişimle birlikte medya ticarileşmiş ve bu ticarileşme sonucunda da ekonomik
kaygılar ve baskılar gibi nedenlerle gazetecilik mesleki prensiplerinden uzaklaşır hale
gelmiştir. Bu sebeple, hem medyanın genel yapısı açısından hem de gazetecilik mesleği
açısından sorgulamalar yapılmaktadır. Kamusal bir görevi yerine getiren gazetecilerin, ticari,
bağımlı ve baskıcı ortamda görevlerini hangi çerçevede yerine getirebildiği yapılan
tartışmalar arasındadır.
6
Dünya ölçeğinde medya endüstrileri, l960’lardan itibaren özellikle ABD’de ivme kazanan
elektronik sektöründeki gelişmelerle bağlantılı yenı' iletişim teknolojilerinin yaygınlaşması ve
bir dizi neoliberal politikalarının işlerlik kazanması sonucu büyük bir pazar payını ele
geçirirken, Türkiye’de de benzer bir durumla karşı karşıya kalınmıştır. Son yıllarda rekabetçi
piyasa koşullarına başka türden bir derinlik kazandırma ya da yeni bir kılıf uydurma
zorunluluğu, yayıncılık alanında kuralların kaldırılması (deregülasyon) olarak adlandırılan
politikaları gündeme getirmiştir (Adaklı 2001: 157).
Türk medyasındaki tarihsel sürece bakıldığında, özellikle, l980’lerden itibaren kamu hizmeti
yayıncılığının karşısına ticari yayıncılık mantığının geçmiş olduğu görülmektedir. l980’li
yıllarda basının holdingleşmeye doğru eğilim göstermesiyle basın patronluğu gazeteci
ailelerin elinden çıkarak, ticaretle uğraşan işadamlarının eline geçmeye başlamıştır. Böylece,
basın sektörü kendisinin ticari bir zihniyetle, kâr amacı güden bir alan haline geldiğini
özetlemek mümkündür. Bu yapısal değişimle birlikte, gazetecilik mesleğinin uygulanış
zihniyeti de farklılık göstermiştir. Özellikle, 1980 sonrası dönemde Türk medyasında mevcut
olan yapı tamamen değişerek, gazetecilik kimliğinde de ciddi değişimler yaşanmasına neden
olduğu gözlenmektedir.
Medyadaki antropolojik yapının sınırlarını, siyasal gerçekler ve kurulan sosyal ilişkilerin
belirlediğini ileri süren medya antropologları Mihani Coman ve Eric Rothenbuhler (2005: 10),
tüm disiplinler arası kavramları kapsayan antropolojinin, medya alanı içinde ikilemlerle karşı
karşıya olduğunu belirtirler. Bu tanımlardan da yola çıkılarak, holdingleşmeler ve medya
patronlarının ticari sermayeye sahip olmasının yanı sıra siyasal iktidarla ilişkileri dolayısıyla
teorik olarak kavramsallaştırılan gazeteci kimliği ile pratik olarak gerçekleştirilen gazetecilik
mesleği arasında ikilemler yaşandığı söylenebilir.
7
MEDYA SAHİPLİK YAPISI ve YAPISAL DÖNÜŞÜM
2.1. Medya Sahiplik Yapısındaki Yapısal Dönüşüm
Son yıllarda yapılan araştırmalar, çağdaş toplumlarda medya mülkiyetinin birkaç elde artan
oranda yoğunlaştığını, medya kurumlarının, farklı sektörlerde faaliyet gösteren, finansal ve
endüstriyel sermaye alanındaki holdinglere bağlandığını göstermektedir. Mülkiyet ve kontrol
yapısındaki bu dönüşüm, haber içeriklerinde medya kurumlarının ait oldukları dev kartellerin
görüş, amaç ve çıkarlarının yer almasına yol açmaktadır. Hatta baZI durumlarda kardeş
şirketler kendi çıkarlarını dolaylı bile olsa eleştirilmesine engel olmak için haber içeriklerine
doğrudan müdahale etmişlerdir. Medya sahipleri her zaman, sahip oldukları gazetelerin, radyo
ve televizyonların genel yayın politikasını ve kültürel duruşunu belirleyerek haber içeriklerini
biçimlendirme potansiyeline sahiptirler. Bu meşruiyet, medya sahiplerine haber içerikleri
üzerinde etkili olmaları için önemli bir dayanak sağlayabilmektedir (aktaran Toruk 2007184).
Günümüzde, medya sahiplerinin sektör dışındaki alanlarda da faaliyet gösteren iş adamları
haline gelmesi, medya patronlarının sahip oldukları kitle iletişim araçlarını başka alanlardaki
ekonomik ve iş çıkarlarını korumak ve geliştirmek için kullandıkları araçlar haline
getirmektedir. İbrahim Toruk (2007: 72 74 75) tüm dünyada sahiplik yapısının basın
işleyişinde önemli bir faktör olduğu ve bu gücün gazete sahipleri tarafından çoğu zaman kendi
menfaatleri doğrultusunda kullandıklarını ileri sürmektedir. Toruk, medya sahiplerinin haber
içeriğindeki etkisini uluslar arası bir sorun olarak değerlendirirken, Batı’da pek çok gazetenin
sahiplik yapısından kaynaklanan çeşitli problemlerle karşı karşıya kaldıgını belirtir. Gazeteci,
yazar ve akademisyen Atilla Özsever (2004: 150) de, medyanın sahiplik yapısındaki
değişimin sonucunda, yeni bir yönetim ve yönetici modelinin geliştirilmiş olduğu ifade eder.
Özsever’in anlatımına göre, basının üst düzey yöneticileri, yayın yönetmenleri, basın
kuruluşlarından meydana getirilen icra kurullarında görev almaya başlamış, yayınların işletme
yönetimleri tarafından belirlenen pazar stratejisine göre yürütülmesini sağlamakla
8
görevlendirilmişlerdir. Gazetecilik kimliğini terk eden bu yeni tip üst düzey yöneticiler
ülkedeki büyük sermaye kuruluşlarının derneklerine üye olmaya başlamıştır.
Geleneksel sahiplik yapısı, yerini yeni sahiplik yapısına bıraktığından beri hemen hemen her
gazeteci bu dönüşümün olumsuz sonuçlarından yakınmaktadır. Yeni sahiplik yapısının hem
aşırı ticarileşme biçiminde bütün iletişim sürecini, hem de birey olarak gazetecileri etkilediği
görülüyor. Yeni yapı, iletişim sürecinde bir kirlenmeye yol açarken, aynı zamanda gazeteciyi
de mesleğin olmazsa olmaz ilkelerinden sapmaya yönelttiği çok sayıda gazetecinin ifade ettiği
bir durum olarak karşımıza çıkıyor (Tılıç 1998: 245 246). Örneğin, 1990 2010 yılları arasında,
Hürriyet Gazetesi’nin genel yayın yönetmenliğini yapan gazeteci Ertuğrul Özkök’ün gazeteci
Emin Çölaşan (2008) ile arasında geçen konuşma kamuoyuna aktarılmıştır. Ben cambazım
cambaz, Cambazlık yapıyorum. Benim zamanımın yüzde 20'si gazetecilikle yüzde 80'i
cambazlıkla geçiyor. Karşımda patronum, kızları ve damadı var. Hangisine dert anlatacağımı
şaşırıyorum. Yediğim fırçanın haddi var hesabı yok, Sen de takıntılarından arınacak ve
dediğimiz gibi yazacaksın.
Benzer başka bir örnek de, 1995 yılında Sabah Gazetesi’nin genel yayın yönetmenliğini yapan
Zafer Mutlu’nun sözleriyle karşımıza çıkmaktadır. Mutlu, “[s]abah gazetesi para kazanmak
için vardır. Sabah gazetesi, Türk halkını aydınlatmak için var değildir. Piyasaya sahte manşet,
sahte sayfalarla çıktık. Biz önümüze gelenle oynarız. Bu iş bir oyundur” demiştir (aktaran
Tılıç 1998: 241). Ayrıca Zafer Mutlu’nun “[o]n veriyorsam, on beş almak için varım. Kim
bunun aksini söylüyorsa yalan. Ahlak, nizam, demokrasi palavra. Sabah amme menfaati
yapmıyor, bu işi para kazanmak için yapıyor” açıklaması da gazete manşetlerine taşınmıştır
(Atin). Bu açıklamalar değerlendirildiğinde, medya mülkiyetine göre geliştirilen yönetim
yapısında, gazeteciliğin ideal tanımlamalardan uzaklaşılmakta olduğu, mesleğin patronaj
yapısındaki çıkarlara göre kullanıldığı açığa çıkmaktadır. Bir kısım gazete yöneticisi
tarafından yapılan ifadeler, medya sektöründe ticari ve siyasi kaygıların ön planda tutulduğu,
toplumsal sorumluluktan uzak bir gazetecilik anlayışının benimsendiği sonucunu ortaya
koymaktadır. Yukarıda aktarılan söylemler, kimi gazetecilerin, gazeteciliğin mesleki
ilkelerine göre değil patronun finansal ve siyasal çıkarlarına göre hareket ettikleri savını
desteklemektedir. Gazeteci Selçuk Altan (1994: 256) “ âr”ı ön planda tutularak yapılan
gazetecilik faaliyetlerini tüm evrensel degerleri ve genel kabul görmüş yayıncılık ilkelerini
ayaklar altına almak olarak yorumlamaktadır. Türk medyasında yozlaşma yaşandığını
savunan gazeteci Emin Çölaşan ise (1994: 272 273) “[b]izim medyamız
9
medya olmaktan çıkmış, bir çıkar çarkına dönüşmüş. Tekelleşmiş. İstediğini parlatıyor,
istediğini batırıyor. Parlatırken ve batırırken, arkasında hep çıkar hesapları var” ifadesini
kullanmaktadır.
Gazeteci, yazar Mine Kıırıkkanat ise Türk medya sektörü içerisinde gazetecilik faaliyetlerinin
ötesinde üne kavuşan ve kadrosal anlamda da diğer gazetecilerden çok daha yüksek maaşlarla
meslekte yer alan yayın yönetmenleri hakkındaki değerlendirmesinde “[g]enel yayın
yönetmeni olacak kapasitedeki insanlara artık bu görevi vermiyorlar. Yönetebilecekleri küçük
neferleri yapıyorlar. Patronla ve patronun çıkar ilişkileri, hükümetle arada arabuluculuk
görevi üstlenen adamlar onlar” ifadesini kullanmıştır (Kırıkkanat 2012). Gazeteci ve
televizyon programcısı Merdan Yanardağ (2008: 76) medyada, özellikle gazeteciler ile gazete
sahibi arasındaki ilişkilerin tanımlanması ve etik kurallara bağlanması gerektiğini belirterek
gazetecilik mesleğinin pratikliginde yaşanan değişimi değerlendirerek gazeteciliğin
sendikasızlaşma sonucunda patronun çıkarlarına göre yapılır olduğuna vurgu yapmış ve
“[ö]rgütlenrneden ve dayanışmadan yoksun gazeteciler istenileni yapmaya veya gazetenin
basit ticari çıkarları doğrultusunda ya da sektör dışı faaliyetlerinin ihtiyaçları paralelinde
yazmaya ve haber yapmaya başladılar” ifadesini kullanmıştır. Gazeteci Müyesser Yıldız da
(Yıldız 201 1) Türkiye’deki gazeteci tutuklamalarının sendikasızlaştırma sonucunda meydana
geldiğini de ifade ederek “Türk basını aslında sendikasızlaştırrna hareketine maruz
kaldığından beri tutuklu. Bugün bizlerin hapishanelerde tutulması o sürecin somut sonucu”
demektedir. Akademisyen Yasemin İnceoğlu ise Türk medyasındaki sendikasızlaşma
sürecinde medya patronu Aydın Doğan’ın kabahatli olduğunu ifade ederek “Doğan,
Karacanlar’dan Milliyet Gazetesi’ni 1979’da satın aldığında ilk yaptığı iş sendikasızlaşmaydı”
ifadesini kullanmıştır (İnceoğlu 2012). Gazeteci, yazar ve akademisyenlerin görüşlerine göre,
Türk medyasının en büyük sorunlarından birinin sendikası:laşma sorunu olduğu ortaya
çıkmaktadır. Sendikaya bağlı olmadan çalışan gazetecilerin maddi ve manevi haklarını
savunmaları konusunda güçlükler yaşadıkları açıktır. Türkiye’de, gazetecilik mesleğindeki
sendikasızlaştırma sürecinde en büyük rolün medya patronları tarafinda olduğu
belirtilmektedir. Medyadaki mülkiyet sahiplerinin, gazetecilik kimliğine verdiği zararlar
konusu, mesleğin içinde var olan kişilerin çeşitli açıklamaları üzerinden karşımıza
çıkmaktadır. Örneğin, Pierre Bourdieu (1997: 80) gazetecilik alanında, müşterinin doğrudan,
ya da izlenme-oranının dolaylı yaptırımı aracılığıyla, sürekli bir şekilde pazarın kararlarının
sınamasına tabi olduğunu da ileri sürerek ilkesel değerlere işaret eder ve gazetecilerin bağımlı
10
oldukların organdaki yüksek makamların kıstaslarını benimsemeye yakın olduklarını ifade
eder. McChesney (2006: 91) ise, medyanın yapısal olarak geçirdiği dönüşüm sürecinde
yaşanılanları “[g]enel piyasa baskısıyla birlikte medya sahiplik düzenlemelerinin gevşemesi,
medyada ilkesizlik ve büyük holdinglerin oluşmasını sağladı” ifadesiyle açıklayarak 21.
yüzyıl medya sistemindeki, ticari kaygıların mesleğe yön verdiğini belirtir. Çalışmanın bu
aşamasına kadar olan incelemede, günümüzde, medya mülkiyetinin farklı sektörlerde faaliyet
gösteren kartellerin, medyada da holdingler oluşturduğu ortaya çıkmıştır. Verilen örneklerle,
tanımlamalardaki gazetecilik idealinin zıttı uygulamalar ele alınmış ve konu üzerine meslek
profesyonelleri tarafından yapılan yorumlar da aktarılmıştır. Medya patronları, sahip oldukları
kitle iletişim araçlarını finansal ve siyasal çıkarları doğrultusunda kullanırken gazetecilik
mesleğinde de etik sorunlar yaşanmaktadır. Patronaj yapısına göre şekillenen yönetici
modellerinin, pazar stratejilerine göre hareket etmeye başladığını açıklamalarıyla birlikte
konu daha somut hal almaktadır. Bu şekliyle, gazeteci kimliğinden uzaklaşılmaya başlandığı
açıktır. Öte yandan, mesleğini gazetecilik idealleri doğrultusunda yapan gazetecilerin de bu
durumdan etkilendiği anlaşılmaktadır. Sonuç olarak, medyada hızla ilerleyen ticari yapı ve
onunla birlikte gelen tekelleşme, gazetecilikteki mesleki ilkelerden taviz verildiğini karşımıza
çıkartmaktadır.
11
2.2. Türk Medya Yapısında “Gazeteci” Sahiplerden “Basın Dışı” Sahiplere Geçiş
Dönemi
Tüm dünya ülkelerinde hâkim olmaya başlayan kapitalist düzenden etkilenen Türk medyası
da, 1980’lerde ülkedeki siyasal ve toplumsal değişimlerle yaşanan süreçte yapısal bir
dönüşüme uğramıştır. l980’li yıllardan itibaren medya alanındaki dönüşüme neden olan
gelişmelerden biri de geleneksel medya sahipliğini yerini yeni sahiplik yapısına bırakması,
yani basın dışı sahiplerin sektöre girmesiyle oluşmuştur. Tarihsel sürece bakıldığında, 1948
yılına kadar, gazete patronlarının gazetecilik kökenli kişilerden oluştuğu görülmektedir.
Cumhuriyet döneminin başlarından İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadarki döneme
bakıldığında ise patron gazeteci geleneğinin sürdürülmüş olduğu görülmektedir. Babıâli’deki
yeni dönem olarak adlandırılan süreç ise 1948-1950 yılları arasında başlamıştır.
Hıfzı Topuz, 1948 yılında Safa Kılıçoğlu adlı işadamının Yeni Sabah’ı satın almasına kadar
Türk basınında gazeteci olmayan gazete patronuna rastlanmadığını belirtmektedir.
Gazetecilik, esas itibarıyla 1940’ların sonlarından itibaren sektör dışındaki kapitalistlerin ilgi
alanına girmeye başlamış, teknolojik yenilikler, etkili kalemlerin transferi, reklam ve lotarya
gibi satış arttırıcı çabalarla yeni bir kurumsallaşmanın ilk adımları atılmıştır, Sahipleri
Babıâli’ye dışarıdan giren bu gazetecilerin süreksizliğinde, gazeteci olan patronların mesleği
sürdürrnekteki ısrarları kadar, dönemin özellikleri de etkili olmuştur. Nitekim gazeteci
sahipleri olan Hürriyet ve Milliyet’in l970’lerden itibaren sahiplik yapılarının değişmesi, yine
dönemin özellikleriyle ilgilidir. Burjuvazinin davranış kalıplarında 70’lerin sonlarında
gözlenmeye başlanan eğilimlerin ilk örnekleri ise esas olarak 40’11 yılların sonlarında ortaya
çıkmıştır. Bu dönemde meslekten olmayan ve genellikle ticaret burjuvazisine mensup
kimseler, gazete satın alma eğilimine girmişlerdir. Ancak bu eğilim, 1970’lerle
karşılaştırıldığında farklı karakterler arz etmektedir. Cumhuriyet’in kuruluşundan İkinci
Dünya Savaşı’nın bitimine kadar basın alanında gazeteci patron geleneği devam etmiş,
siyasal yaşamda tek parti iktidarının sarsılmaya başladığı 40’lı yılların sonlarından itibaren
basında da bir hareketlenme, canlanma gözlenmiştir. Bu döneme kadar, geleneği sürdüren
gazete sahipleri Yunus Nadi Abalıoğlu (Cumhuriyet), Necmettin Sadak (Akşam), Zekeriya ve
Sabiha Sertel (Tan), Ahmet Emin Yalman (Vatan), Ali Naci Karacan (Milliyet), Cihat Baban
12
ve Ziyat Ebüzziya (Tasvir), Hakkı Tarık ve Asım Us (Vakit), Cemalettin Saraçoğlu (Yeni
Sabah), Selim Ragıp Emeç (Son Posta), Ertem İzzet Benice (Son Telgraf),
Faruk Gürtunca ( Hergün), Şevket Bilgin (Yeni Asır), Sedat Simavi (Hürriyet) ve Falih Rıfkı
Atay’dır (Dünya) (Adaklı, 2006: 132-133-135). İbrahim Toruk ( 2007: 75) Türkiye’deki
sermaye sahiplerinin yatırım anlamında basınla ciddi olarak il gilenmelerinin 1960’11 yıllarda
başladığını; tüccar Safa Kılıçoğlu’nun Yeni Sabah’ı, armatör Malik Yolaç’ın ise Akşam
gazetesini satın almasıyla da Türk medya mülkiyetinde yaşanan değişim sürecinin başladığını
belirtir. Toruk ayrıca, Simavi kardeşlerin yayın grubu olan Hürriyet-Günaydın’ın da bu
süreçte holdingleşmeye adım attığının altını çizer. Orhan Koloğlu (l999:75), basın
kurumlarının l980’lı yıllardan itibaren ticari nitelikli yapıların yan kuruluşları haline
dönüşmüş olduğuna vurgu yapmaktadır. Koloğlu Türk medya sahiplik yapısının analizinde,
büyük holdinglerin yatırım ve üretim şirketlerinin işlerinin yürümesine yardımcı olmak
amacıyla kendi gazeteradyo-televizyonlarını kurmaya, kendi pazarlama, dağıtma ve reklam
işletmelerinde tekelleşmeler oluşturmaya giriştiklerini anlatır.
l980’li yıllardan itibaren Türkiye kapitalizminin yeni stratejik tercihleriyle paralel biçimde
basın endüstrisi, radyo, televizyon, internet gibi farklı kanallarla ve basın dışı sektörlerle
bütünleşerek yapısal bir dönüşüm içine girmiştir. Söz konusu dönüşümün esaslı sonuçlarından
biri, basın sektöründe küçük ölçekli girişimlerin kısa zamanda ömürlerini tüketmeleri ya da
daha büyük yapılara katılımlarıyla birlikte yerlerini büyük sermaye gruplarının egemenliğine
bırakmaları, buna bağlı olarak, kontrol kalıplarında da belirgin bir farklılaşmanın meydana
gelmesidir. Basın, geleneksel işlevlerini neredeyse tamamen yitirerek devlet ve sermayeden
göreli özerkliğini yitirmiştir. Basın dışında da yatırımları olan büyük basın grupları, l980’li
yıllardan itibaren basın dışından sektöre girenlerle yarışa devam etmiş, ancak 1990’1ı
yılların ortalarında artık meslekten gazeteci patronların sektördeki hâkimiyetleri ortadan
kalkmaya yüz tutmuştur. Bu atılımın en önemli aşamalarımdan biri, radyo ve televizyon
yayıncılığı alanındaki kamu tekelinin fiili olarak yıkılmasıdır. l990’lı yılların gelişiyle basın
sektöründe duyulmaya başlayan güçlü sermaye ihtiyaçlarıyla birlikte klasik gazeteci patron
tipinin yerini meslekten anlamayan yatırım ve prestij amacıyla bu sektöre sermaye aktaran iş
adamlarının almasının öncü işaretleri 1980’lerde ortaya çıkmaya başlamıştır (Toruk 2007:76).
Akademisyen gazeteci Doğan Tılıç geleneksel medya sahipliği ile gazetecilik kökeninden
gelmeyen mülkiyet yapısını karşılaştırmalı olarak yorumlarken, geleneksel medya
sahiplerinin, çoğunlukla aileden gazeteci ve ailenin gazetesinde yıllarca çalıştıktan sonra
13
gazetenin sahibi ve yöneticisi olmuş kişiler olduğunu söyler. Yeni medya sahiplerinin ise
sektöre yabancı olan ve gazetecilikte geçmişte hiçbir ilişkisi olmamış, sermaye birikimini
başka alanlarda sağlamış zenginler olduğunu belirtir. Tılıç yeni sahiplerinin medyaya giriş
amaçlarını kişisel siyasi ve ekonomik çıkarlar için olduğunu vurgularken, bu ifadesini “daha
da güçlenmek ve şirketlerinin önünde bütün kapıların açılmasını sağlayabilmek” olarak
açıklar (aktaran Adaklı, 2001: 154), Türk medya yapısı üzerinde araştırmaları olan gazeteci ve
akademisyenler Türk medyasındaki yeni sahiplik düzeninde yetersiz sermayeyle büyük işlere
kalkışan, dev sanayi kuruluşlarına hükmetmeye çalışan, bunu yapabilmek için de sürekli
iktidarla ilişkilerini kontrol etmeye çabalayan grupların baskın olduğunu belirterek;
işadamlarının medyaya yatırım yapmasındaki amaçları arasında prestijin yanında, medya
aracılığıyla diğer şirketlerinin tanıtımını ve reklamını daha ucuza yapmak, holding
menfaatlerini savunabilmek ve her yıl daha büyüyen reklam pastasından pay almak olduğunu
ifade ederler (Hacır 2007 Toruk 2007). Türk medyasında yaşanan yapısal dönüşümün içinde
yer almış olan akademisyen ve gazeteci Haluk Şahin 1970’li yıllarda, gazetecilik kökeninden
gelen patronların gazeteden anladıklarını, gazetecilerin patronlarıyla haber üzerine
konuşabildiklerini anlattığı dönemi “bugünün ölçülerine göre masum kuruluşlardı” diyerek
yorumladı (Şahin 2012):
1980’lerden sonra bozulma başladı, l990’larda çok ciddi bir çürümeyle karşı karşıya kaldık.
Gazetecilikten gelen patronlar tasfiye edildi ve onların yerine başka alanlarda kazanılmış olan
sermaye büyük çapta Babıâli’ye girdi. Dramatik niteliksel dönüşüm 1990’11 yıllarda
gerçekleşirken oyun çok farklı, tamamen farklı, bir oyuna dönüştü. Çok daha büyük ve çok
daha kirli bir oyuna dönüştü. 1992-1994 yılları arasında, Milliyet Gazetesi’nde genel yayın
yönetmenliği yapmış olan HaberTürk Gazetesi köşe yazarı Umut Talu, o dönemki patronu
Aydın Doğan’ın Hürriyet Gazetesi ile birlikte Dışbank’ı alarak büyüme kaydetmesini
“Hürriyet’in Bizans hali Aydın Doğan’ı da etkiledi, kültür değişmeye başladı, biranda hacim
büyüdü, o anda Aydın Doğan iktidarla barışık olmak istedi” sözleriyle yorumladı. Talu ayrıca,
“Başbakana gitmem, başbakanın uçağına binmem, başbakanın ailesiyle konuşmam” tavrından
ötürü gazete patronunun kendisinden rahatsızlık duyduğunu ve bu sebeple kriz anları da
yaşadıklarını ifade etti. O dönemdeki istifa sürecini anlatan Umur Talu, yaptığı haberler
üzerine gelen siyasi baskının “Tansu Çiller’in kocası, bu adamı kov diye, her gün üç defa
arıyormuş Aydın Doğan’ı ama koymadı” sözleriyle aktardı (Talu 2012)
14
2.3. Türk Medyasında Mülkiyet Yapısı
Türkiye’de de diğer dünya ülkelerinde de olduğu gibi kitlesel medya, medya gruplarının bir
işletmesi haline gelmiştir. Bu durumda, ticari işletmelerin medya sahipliği yönündeki
atılımları büyük medya kuruluşları olma yolunda hızla ilerlemelerine sebep olmuştur. 2000’li
yıllarla birlikte ise medyada holdingleşme yönünde eğilimin artmaya başlaması, günümüzde
büyük bir endüstri olarak karşımıza çıkmaktadır. Modern dünya medyasının en önemli
sorunlarından birinin ticari tekelleşme olduğu görülmektedir. Farklı sektörlere yatırım yapan
sermaye sahipliğinin siyasi iktidarla olan ilişkileri de yayın politikalarını belirlemektedir.
ABD’de l880’lerden başlayan ve tüm dünyaya yayılan medya sektöründeki tekelleşme daha
çok ticari bir nitelik taşımaktadır. Sektördeki tekelleşme, şirketi satın alma, şirketlerde
hisselerin çoğunluğunu alarak denetim kurma, şirketler arasında yapılan anlaşmalar ve
birleşmeler yoluyla gerçekleşmektedir (Tokgöz 2000) Türkiye’de ise televizyon ve radyo
yayıncılığı da 1990 yılına kadar devlet tekelinde bulunduktan sonra özel girişimcilerin
devreye girmesiyle birlikte devlet tekelini kırabilmiştir (aktaran Bektaş 2007: 96).
Ülkemizdeki bir grup yazılı basının ° o40’ını elinde tutarken, dört farklı grubun tiraj payı °
080’lere yükseltmiştir. Televizyonda da yine bu gruplara ait kanalların izlenme oranında en
yüksek payları aldıklarını görülmektedir (Toruk 2007: 88). 1989 yılında Uzan Grubu’nun,
Başbakanın oğlu Ahmet Özal’la birlikte Almanya üzerinden televizyon yayınlarına başlaması,
basın piyasasının yerini medya piyasasının alacağının işaretini vermiştir. Basın alanında güçlü
olan sermaye grupları, 1990’lı yıllarda birer birer radyo televizyon yayıncılığı alanına da
girmiş ve artık ‘medya’ sektörü olarak anılmaya başlanan bu alanda, bankacılık ve fınanstan
pazarlamacılığa, enerji dağıtımından inşaata kadar pek çok farklı girişim alanının bütünleştiği
dev holdingler hâkim olmuştur (Adaklı 2006: 136-137). Türkiye’de 9011 yıllara kadar basın
denilince akla gazeteler, dergiler ve onun sahipleri gelirdi. Bundan 100 hatta 50 yıl önce çok
az bir sermaye ile gazeteciler ve küçük müteşebbisler bir gazete sahibi olabilirlerdi. İlerleyen
yıllarda sektörde yaşanan büyük gelişmeler, okurların çeşitlenen beklentileri, artan eleman
ihtiyacı ve sermaye yapısındaki artış nedeniyle geçmişteki gibi bir gazete yönetimi imkânsız
hale gelmiştir. Son 20 yılda ise gerek dünya gerekse ülkemiz sermaye yapısında büyük
değişimler meydana gelmiş, bunun sonucunda da basın sektöründe faaliyet göstermek
15
gazeteci patronların üstesinden gelemeyeceği bir serınayesel büyüklüğe ulaşmıştır (Toruk
2007: 72) Bektaş (2007: 91) Türkiye’deki medya sektörünün yatay, dikey ve çapraz
birleşmelerle büyüyen tekel grupların hâkimiyeti altında olduğunu anlatırken, bu tekelleşme
eğilimlerinin 1980’den itibaren geçilen liberal sistem sermaye gruplarının medya sektörüne
ilgi duymalarıyla gerçekleştiğini belirtir. Yazar ayrıca, liberal pazarın oluşturduğu rekabet
ortamı sermaye gruplarının medyaya yaptıkları yatırımlarla sürekli büyümelerine, küçük
medya kuruluşlarının ise bu büyük yatırımlar karşısında tutunamayarak sektörden
silinmelerine ya da büyük grupların kontrolü altına girmelerine yol açtığını vurgulamaktadır.
Türkiye’de medya söz sahibi olan birkaç büyük grubun alanının hemen hemen bütün alt
sektörlerinde yatırımları bulunmaktadır. Bu grupların gazete yayıncılığı, haber ajansı
hizmetleri, kitap ve dergi yayıncılığı, dağıtımcılık, reklamilan dağıtımcılığı, televizyon
yayıncılığı, radyo yayıncılığı, televizyon yapımcılığı gibi alanlarda ticari girişimleri
mevcuttur. Öte yandan bu grupların medya dışında bankacılık ve finans, pazarlama, otomotiv,
turizm, sağlık, sigorta, inşaat, çimento, Telekom, enerji, futbol, ev aletleri, yiyecek, içecek
gibi birçok sektörde de girişimleri ve etkinlikleri söz konusudur. Devletin yasal düzenlemeleri
getirdiği ya da bu konuda gevşek davrandığı, rekabetin kıran kırana olduğu yayıncılık alanını
ekonomik anlamda kontrol eden gruplar, medya dışı alanlardaki faaliyetlerini güvence altına
almak adına siyasal iktidarla ilişkilerinde bu araçları kullanarak bir denge sağlamak
durumundadırlar. Gazete sahipliği her dönemde, devletle iş yapmanın kapısını açan bir konum
olmuştur. Kamu ihaleleri, belli yatırım imkânları ya da özelleştirilecek bir devlet bankası,
medyanın politik desteğinin pazarlık konusu olabilir. Medyanın bu statüsü 1980’lerde ve
l990’larda bazı medya dışı girişimcileri alana çekmiş, eskinin aileden gazeteci patronları
gazetelerini bu yeni aktörlere satmışlardır. Yeni kuşak medya sahipleri, büyük şirket
geçmişlerini ve işletmecilik yöntemlerini kullanarak tek gazeteden oluşan bir şirketi çapraz
medya gruplarına dönüştürmeyi bilmişlerdir. 1998 yılı itibariyle bu tür beş medya grubu
Türkiye’deki medya pazarının aşağı yukarı % 80’ini elinde tutmaktaydı. Doğan, Sabah, Uzan,
İhlas ve Aksoy. Bazı küçük ve orta boy medya grupları da pastanın kalan dilimi için mücadele
etmekteydiler (Adaklı 2001: 155 156). Medya üzerine araştırmaları olan Tülay Bektaş’ın
(2007: 112) analizinde, günümüz Türk medyası, “asıl işleri gazetecilik olmayan birkaç grubun
tekelinde bulunması dolayısıyla, medya içeriklerinin belirlenmesinde de temel ölçüt
ekonomik çıkarlar doğrultusundadır” ifadesi yer almaktadır.
16
Bektaş’a göre, medyaya diğer şirketler gibi kâr sağlaması gereken bir kuruluş gözüyle
bakılması medyanın bilgi ve haber iletme işlevinin unutulması sonucunu doğurmuştur.
Sektöre hükmeden gruplara ait bütün yayın organları da benzer içerikli, seçilmiş konulardan
oluşan, içerikleri boş, kamuoyunu gerçek anlamda bilgilendirmeden uzak yayınlar hâkimdir.
Medya grupları medyayı kullanarak siyasal alanda etkili olmaya, çıkarları doğrultusunda
kamuoyu oluşturmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, Türk medya mülkiyet yapısındaki, en
yaygın kitlesel medya araçlarından olan gazete ve televizyon kanalları, sahipliklerini
aktarmak faydalı olacaktır.
17
GAZETECİ KİMLİĞİ VE GAZETECİLİĞİN ARKA PLANI
3.1. Gazeteci Kimliğinin Tanımları ve Mesleğin içindekilere Göre Gazetecilik Algısı
19. yüzyıldan itibaren gazetecilik toplum için gerekli ve önemli bir meslek olarak kabul
görmüştür. Gazetecilik mesleği kendi içerisinde etik, özgürlük, sorumluluk ve yükümlülük
gibi kavramları barındırmaktadır. Literatürde, gazeteci kimliğin tanımlarının yanı sıra mesleki
olarak sorumlukları ve nitelikleri de belirtilmektedir. Gazeteciler, genellikle, profesyonel iş
görüşme rutinleri ve mesleki normları aracılığıyla tanımlanmaktadır. Örneğin, Singer’in
(2006) çeşitli medya kuramcılardan derlediği tanımlara göre gazeteci “[t]arihin ilk ham
taslağını yazan kişidir, bir toplumun/topluluğun “eşik bekçisi’dir ki, öğrenilmeye değer
bilgilere onlar adına karar verir, bir dizi kuramsal rutinler ve yapılar aracılığıyla gündelik
hayatı yeniden kurandır.”
İletişim profesörü ve sosyolog Michael Schudson(2011: 3) gazetecilik uygulamasının alan
tanımını, “kamu yararına düzenli olarak bilgi üretme ve yayma” olarak yapmaktadır.
Gazetecilerin kendi mesleklerine yönelik algılayış ve bu meslekteki iş görme pratiğini yansıtış
tarzları aynı zamanda mesleğin geleneğinin kuruluşuyla da eşdeğer bir anlama sahiptir. Bir
başka deyişle, genellikle, gazetecilik kültürü düşünceler (değerler, yönelimler ve inançlar)
pratikler (kültürel bir üretim) ve ürünler (kültürel ürünler ve metinler) anlamında
kullanılmaktadır (Bahadır 2009: 333). Tüm bu görüşlere ek olarak iletişim bilimci Jostein
Gripsrud’un gazeteciliğin temel amacı olarak, sosyal, kültürel ve siyasal konularda bilgi
üretimi, dağıtımı ve rasyonel tartışma ortamlarının yaratılmasına katkı sağlama söylemin de
aktarmak faydalı olacaktır (aktaran Schudson 201 1: 6).
Öte yandan gazeteciler için hukuki açıdan da (Basın Kanunu Bası İş Kanunu) tanımlamalar
getirilmiştir. Kuramsal olarak gazeteci tanımları, sosyal disiplinlerde farklı şekillerde yer
almaktadır. Resmi kaynaklar tarafından bakıldığında, yasaların devlet tarafından sınırı çizilen
bir tanımla karşılaşılmaktadır. Türkiye’de devletin bir kimseyi gazeteci sayması için kişinin,
5680 Sayılı Basın Kanunu’nun, 5953 sayılı 212 nolu Kanun’la değiştirilmiş olanlar da dâhil
Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştırılanlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzim Hakkında
18
Kanun’un kapsamında çalışması gerekmektedir. Ayrıca devletin bir kişinin gazeteci
sayılabilmesi için koyduğu diğer ölçü de, kişinin Başbakanlık Basın-Yayın Enformasyon
Genel Müdürlüğü’nden “sarı ya da mavi basın kartı” almış olmasıdır (aktaran Akçalı 2002: 41
42). Çağdaş demokrasilerde, gazetecinin kamuoyunun bağımsız temsilcisi olma görevini
yüklendikleri ve sorumlulukları bulunduğu konusu üzerinde durulur. Bu bakımdan da, basın,
yasama yürütme ve yargının yanında dördüncü bir güç olarak kabul edilir. Gazeteciler bu
yaklaşım gereği toplum adına toplumu denetleyen bir kamu denetçisi konumundadırlar
(Tokgöz 2000: 97-98). İletişim kuramcısı O’Neil, gazeteciliğin içsel ve olmazsa olmaz
amacının doğruyu söylemek olduğunu belirtir. Kuramcı tarafından yapılan bu tanımlama,
liberal-çoğulcu yaklaşıma da oldukça uygun düşmektedir. İyi enforme edilmiş eleştirel
vatandaşlar olmak, yaşayan demokrasilerin temel önkoşullarından sayılmaktadır. Çağdaş
toplumlarda gazetecinin önemi de burada yatmaktadır. Gazetecilerin görevi de iyi
bilgilendirilmiş ve eleştirel olabilen vatandaşların yaratılmasına hizmet vermektir (Tılıç,
1998: 95). Johnston ise gazetecilik kimliğine vurgu yaparak, “toplumdaki güç odaklarim
ortaya çıkaran ve onları topluma tanıtan kişi” olarak tanımlar (aktaran Bülbül 2001: 21)
3.2. Patronaj Yapısının Gazeteci Kimliğine Yansımaları
Önceki bölümlerde ayrı bir konu olarak ele alına patronaj yapısının gazeteci kimliğine
yansımaları, bu kimliğe dair verdiği olumsuz sonuçları başka bir tartışma konusu olarak
karşımıza çıkmaktadır. Mesleğin içinde yer alan profesyonellerin sıklıkla vurguladığı üzere,
gazetecilik olması gereken ideallerden sapma göstermekte ve bu haliyle de kamuoyu çıkarına
gazetecilik yapma algısından git gide uzaklaşılmakta olduğu gözlemlenmektedir. Öte yandan
da bu ideali güden gazetecilerin zorluklarla karşılaştığı belirtilmektedir. Tekelleşme ve
holdingleşmeyle süreci ile birlikte “piyasa” kavramı basındaki en kutsal kavramlardan biri
haline gelmiş ve bu süreç, “piyasaya uygun gazeteci istihdamı” konusunu gündeme
getirtmiştir. Bu kavramla birlikte ortaya çıkan yeni dönem gazeteci tipi, araştıran ve
sorgulayan gazeteciler yerine, patronun çıkarlarını kollayabilen, magazinel anlayışa önem
veren gazeteciler olmuştur. Klasik anlamdaki gazetecilerin önemi azalırken, yeni gazeteci
tipinin sadece basın patronunun ticari çıkarlarını değil, aynı zamanda siyasi iktidarla ve
bürokrasiyle olan ilişkilerini de gözetmesi beklenir olmuştur. Bu anlayışın yerleşmesiyle
birlikte klasik gazetecilik formasyonuna sahip gazeteciler, ya benimsemedikleri halde
yöneticilerinin haber anlayışına uygun haberler üreterek, kurum çatısı altında çalışmayı
sürdürmüş ya da yavaş yavaş basın kuruluşlarından tasfiye edilmeye başlanmıştır. Gazetecinin
19
dünya görüşü ile çalıştığı basın kuruluşunun siyasi görüşü arasında farklılıklar olması halinde,
eskiden çalıştığı yayın organından ayrılan hatta bazen tamamen mesleği bırakan gazeteciler,
yerlerini kuruluşun yayın politikasına boyun eğen yeni bir gazeteci tipine bırakmıştır.
Özellikle basındaki tekelleşme süreci sonrasında mesleğe yeni giren gazetecilerde,
gazeteciliğin doğası gereği ilk girişte çalıştığı kurumun yapısını geliştirme ve düzeltme gibi
amaçlar taşımaktan çok, yönetim ve patron zihniyetinin taleplerine uygun, kısa sürede
yükselmeye hedeflenen tavırlar sergilenir olmuştur (Özsever 2004: 149 151), Türkiye’de olan
ve olması gereken gazetecilik arasındaki uçurumun çoğu meslek erbabı tarafından 1980’lerin
toplumsal dönüşümlere bağlandığını belirten Doğan Tılıç (1998: 103) 1980 öncesinde yapılan
gazeteciliğin ideal tanımlara bütünüyle uyduğunu iddia etmemekle birlikte, gazeteciliğin
hiçbir zaman 1980 sonrasında olduğu kadar olması gerekenden uzaklaşmadığının da altını
çizmektedir. Tılıç ayrıca, medya patronluğu üzerine yaptığı analizlerde, sektörün bütününü
kapsayan bir dönüşüme işaret ederek, geleneksel sahiplerin mesleklerinin gazetecilik
olduğunu, yeni sahiplikte ise siyasi ve ekonomik çıkarların ön planda bulunduğunu
vurgulamaktadır (aktaran Adaklı 2001: 154). TRT televizyonu kurucusu gazeteci Mahmut
Tali Öngören (1994: 317) 12 Eylül 1980 darbesinden sonra Türk medyasında ciddi değişimler
olduğunu ileri sürer. Öngören, tekelciliğin gazetelerin ve dergilerin dağıtımında da
belirginleşmesi sonucunda fikir gazeteciliğinin ve dergiciliğinin öldüğünü söyler; bu
söylemini de tekellerin “fıkir gazeteciliği yapan” yazılı basın araçlarını dağıtmamaya
başlamaları üzerinden destekler. Fikir gazetelerinden çok fikir dergilerinin alıcıların
göremeyeceği yerlere koyulmasının istendiğini belirterek “[ö]zellikle Bilim ve Sanat dergisi
örneğinde tanıklık ettiğimiz bu uygulama sonucunda fıkir içeren araçlar görülemez,
dolayısıyla da satılamaz oldular” der.
3.3. Gazeteciliğin Arka Planında Yaşananlar
İletişim bilimcileri ve gazetecilik akademisyenleri arasında hem fikir olunan konulardan biri
de, gazetecilerin mesleki sorumluluğunu yerine getirebilmesi için etik ilkelerden taviz
vermemesi gerektiğidir. Belsey ve Chadwick ( 1998: 13) gazeteciliği “onurlu bir meslek”
olarak tanımlarlarken, gazetecilere dair bir de eleştı yapmaktadırlar. Yazarlara göre,
gazeteciler daha özenli olmaları gereken kişilerken. çoğu kez mesleğin içindekiler tarafından
adına leke sürülmektedir. İdeolojik eğilimleri ne olursa olsun hükümetlerin çoğu, basına
açıkça müdahale etmedikleri zamanlarda bile sansür ve denetim uygulamaya çalışır, bunu da
genellikle başarırlar. Gazete sahipleri, basını kendi iktidar ve zenginlik arayışlarını tatmin
20
edecek bir araç olarak kullanırlar. Gazetecilerin ise şakayla söylediği gibi etik dışı davranmak
için rüşvet almaya bile ihtiyaçları yoktur. Hatta “tüketiciler” de saçmalığa ve bayağılığa prim
verip, berbat standartları kural kabul ederek gazeteciliğin hizmet dışı kalması için ellerinden
geleni yapmaktadırlar. Sosyal bilimler üzerine çalışan akademisyen Broddason, yolsuzlukları
baskıcı koşulları açığa çıkarmaya çalışırken yaşamlarını yitiren gazetecileri örnek göstererek
mesleğin kutsallığından bahseder. “Pek çok gazetecinin fedakârca çalıştığına ve kendini
kurban etme asaletini gösterdiğine kuşku yoktur” ifadesini kullanmakta ve baskıcı rejimlerde
yöneticilerin dümen suyunda çalışan gazetecilerin bulunduğunun da altını çizmektedir.
Broddason, bu tarz gazetecilerin mesleğe zarar verdiğini belirterek, yaptıklarının gazetecilikle
bağdaşmadığını vurgulamaktadır (aktaran Tılıç 1998: 59-60). Gazeteciliğe dair bir diğer
benzer eleştiri de, bu mesleğin doğruyu söyleme işlevini artık yerine getiremediğini
vurgulayan sosyologlardan gelmektedir. Bu kesim sosyolojinin gazeteciliğin yerini alarak
bilgilendirilmiş eleştirel vatandaşların yaratılmasına soyunması gerektiğini ileri sürmektedir.
Medyanın, artık, bilgili vatandaşlar yaratma işini beceremediğim ileri sürenlerden biri de
Golding’dir. Kuramcının argüman dayanağını, mevcut medya ortamının gerçekçi bir tanımı
oluşturmaktadır. Golding’e göre, medya kamunun bilgi gereksinmesini karşılamamaktadır.
Eleştirisinde, medya artık vatandaşlara kendi rollerinin gereğini layıkıyla yerine getirmelerine
olanak tanımayan, eşitsiz temelle sunmaktadır. Böylece, bilgi zengini olanlarla bilgi yoksunu
olanlar arasındaki uçurum büyümektedir. Her şeye bir eğlence gözüyle bakılması dolayısıyla,
toplumsal eşitsizlikler, iktidar ve süreç göz ardı edilmektedir (Tılıç 1998: 63). Gazeteci,
akademisyen ve medya eleştirmenlerinin günümüzde büyük bir endüstri haline gelen
medyanın gerekli işlevlerini yerine getiremediği konusunda hemfikir olduğu; bu noktada da
gazetecilik kimliğinin zarar gördüğü kanısının baskın hale geldiği, ancak yine de gazetecilik
mesleğinin olması gereken doğrultuda yapıldığında demokrasi açısından en önemli
dinamiklerden birini oluşturduğu kavramının tekrarlandığı görülmektedir,
21
MEDYADA ÖZGÜRLÜK, SANSÜR ve ETİK İLKELER
4.1. Basın Özgürlüğünün Ortaya Çıkışı ve Türk Medyasındaki Yeri
Liberal çoğulcu toplumlarda ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü çerçevesinde belirlenmektedir.
Bu bağlamda değerlendirildiğinde de, ifade özgürlüğü hakkına bağlı olarak doğan basın
özgürlüğü gazetecilik ideallerini belirleyen önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kitlelerin haber alma özgürlüğü olan basın özgürlüğü demokrasinin temel şartı olarak da
kabul edilmektedir.
Basın özgürlüğüne yol açan ifade özgürlüğü, liberal siyasal düşünceyle birlikte gelişen
özgürlükler silsilesinin bir parçasıdır ve Ortaçağ Hıristiyan felsefesinin yıkılması ve bireyin
öne çıkmasıyla birlikte gelişmiştir. Böylece ifade özgürlüğü liberal siyasal düşünceyle birlikte
ortaya çıkan özgürlüklerin içinde yer almıştır (İnal 1996: 13). Düşünce ve ifade özgürlüğünün
iç içe geçmişliğinde basın özgürlüğü mücadelesi yer almaktadır. Bu durum ise basın
özgürlüğü mücadelesinde ve liberal demokrasilerde basına atfedilen rol temelinde kendini
göstermektedir (Özer, 2008: 9). Balkan Gazeteciler Konfederasyonu Başkanı Antonis Kourtis
( 1994: 296) özgürlük ve demokrasinin ön şartının basın Özgürlüğü olduğunu savunarak her
iktidarın haberleri gizleme eğilimi olduğunu ileri sürer. Kourtis, gazetecilerin objektif ve
dürüst habercilik için mücadele etmesi gerektiğini de vurgulamaktadır.
Basın özgürlüğü mücadelesi, Batı Avrupa’da ortaya çıkmıştır. Bu özgürlük için girişilen uzun
ve çekişmeli kavga ilk olarak ve en canlı biçimiyle İngiltere’de sahneye çıkmış ve oradan da
hızla Amerika’ya ve daha zayıf olarak da kıta Avrupa’sına yayılmıştır. Basın özgürlüğünü
destekleyen uzun Avro-Amerikan devrimi, özellikle 19. yüzyıl boyunca, devlet sansürünün
sınırları konusunda çeşit çeşit yeni ve iyi işlenmiş fikirlerin geliştirilmesine neden olmuştur
(Keane 1993: 2329) .
Basım özgürlüğü savunucuları, buna oldukça fazla önem yüklemişlerdir. O kadar ki, basın
özgürlüğü hükümetle özdeşleşen despotizm karşısında bir uyarı niteliğindedir. Despotik
hükümet, kamuoyunun gerçek anlamda oluşması önünde engel olmakta ve kamuoyunu
22
kaçamak fısıltılara indirmektedir. Basın özgürlüğü 19. yüzyılın ortalarına kadar Amerika’da
olduğu gibi, İngiltere’de de cesur ve ütopik bir kavram olarak işlevini sürdürmüş, yöneten
sınıfları sıkıştırmaya yaramıştır (aktaran Özer, 2008: 55). Ferdinand Tönnies’in basın
özgürlüğü çerçevesindeki görüşlerine bakıldığında konuya büyük önem verdiği
görülmektedir. Düşünüre göre, kamuoyu özgür basın yoluyla şekillenecektir (aktaran Keane
1993: 28). O’Neil (1998:41) demokrasilerde özgür basının önemi vurgulayarak, gazetecilerin
hükümet üzerinde bir gözlemci gibi çalışarak, yurttaşların temel meseleler hakkında yargıda
bulunabilmesi için gerekli bilgi ve haberi sağlaması gerekliliğini savunur. Matthew Tindal
“[ö]zgür basın sadık bir nöbetçi gibi sürprizlere engel olur ve yaklaşan tehlikeler konusunda
zamanında uyarıda bulunur. Basın özgürlüğü siyasi züppelerden, parlamenter
kandırmacılıktan ve hükümete kölelik etmekten kurtulabilmenin güvencesidir.” der.
Faydacılık kuramında basın özgürlüğü baskıcı hükümetlere karşı, yöneten küçük azınlığın
davranışlarını dizginleyecek bir denge öğesi olarak değerlendirilir.
4.2. Gazetecilikte Sansür ve Oto sansür
Sansürün tanımı, özgün bir iletimin (mesajın) tamamını ya da bir bölümünü bloke etmeyi,
düzenlemeyi ve manipülasyonunu içeren uygulama olarak yapılmaktadır. Basında, gerçek
anlamıyla sansür haber ya da diğer yazınsal türlerin görüntü ve fotoğrafların devletin bir
kurumu özellikle de kolluk kuvvetleri tarafından yayınlanmasını engellemektir. Sansür
genellikle kitle iletişim araçları tarafından üretilip dağıtılan bilgiyi bastırma ve çarpıtma süreci
olarak algılanmakla birlikte, bu süreç hem özendirme hem de yasaklama biçiminde
gerçekleştirilmektedir. Sansür, iletinin yayından önce ve sonra olmak üzere iki süreçte işlerlik
kazanmaktadır. Mesajın yayınından önceki sansür uygulaması, onun oluşumunu önlemeye
yöneliktir. Yayından sonraki sansür ise daha çok onu biçimlendiren ve yayınlayanların
cezalandırmalarını öngörmektedir (Bülbül 2001: 293). Türk basınındaki sansür tarihini
İnuğur (2002: 260) ikinci Abdülhamit döneminden başlayarak anlatır. Yazarın incelemesine
göre, Abdülhamit yönetiminde ilk sansür, Kanuni Esasi kalkan edilerek çıkartılan 1877 tarihli
Sıkıyönetim
Kararnamesi’nin uygulanmasıyla başlamıştır. Önceleri yalnız siyasi yayın yapan gazeteler
sansüre tabi tutulurken, 1881 ’den itibaren sansür şiddetini biraz daha arttırmış, tüm gazete ve
dergiler sansür kapsamına alınmıştır. Esasen her nevi kitap ve risale 1857’den beri kontrol
edilmiştir. Ancak Abdülhamit bu kontrolü şiddetlendirmiş, 1882’den sonra ülkede her çeşit
basılı eser sansüre tabi tutulmuştur. Çünkü Abdülhamit döneminde (beyaz kâğıt, baskı
makinesi, mürekkep ve hatta kalem) dahi zararlı addedilmektedir.
23
“Sahipler ve yöneticiler gibi sektöre içsel kontrol mercileri dışında, medya organizasyonlarina
dışsal kimi kontrolörler de ileri sürebilir” diyen Gülseren Adaklı (2006: 75) bunların başında
devlet ve / veya hükümetlerin geldiğini savunur. Bir kamusal hizmet olarak yayıncılık
özellikle radyo-televizyon yayıncılığı başlangıcından itibaren şu ya da bu biçimde kamusal
düzenlemenin konusu olmuştur. Bu düzenlemeler medyayı belirli konularda sınırlandırmanın
yanı sıra teşvikini de kapsamaktadır. Ulusal güvenlikten çocukların zihinsel gelişimine,
rekabetin tesis edilmesinden halkın haber alma özgürlüğüne kadar pek çok konu üzerinde
hükümetlerin düzenleme yetkisini kullandıkları bilinmektedir. Oysa Türkiye Cumhuriyeti
Anayasası’nın 26. Maddesinde herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim ve ya başka
yollarla tek başına ve ya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmi
makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de
kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema ve ya benzeri yollarla yapılan yayımların
izin sistemine bağlanmasına engel değildir denmektedir. 28. Madde ise, (1995: 28) “[b]asın
hürdür, sansür edilemez” hükmünü içermektedir. Gazetecinin sorumluluklarından birinin de
sansüre karşı durmak olduğu Türkiye Gazeteciler Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde şu
şekilde belirtilmiştir: “Gazeteci, basın özgürlüğünü, halkın doğru haber alma, bilgi edinme
hakkı adına dürüst biçimde kullanır. Bu amaçla her türlü sansür ve oto sansürle mücadele
etmeli, halkı da bu yönde bilgilendirmelidir. Gazetecinin halka karşı sorumluluğu, başta
işverenine ve kamu otoritelerine karşı olmak üzere, öteki tüm sorumluluklardan önce gelir.
Bilgi ve haber ile özgür düşünce, herhangidir ticari mal ve hizmetten farklı olarak toplumsal
bir nitelik taşır. Gazeteci, ilettiği haber ve bilginin sorumluluğunu üstlenir ve paylaşır.
Gazetecinin özgürlüğünün içeriğini ve sınırlarını, öncelikle sorumlulukları ve mesleki ilkeleri
belirler
4.3. Gazetecilikte Etik Kurallar ve Mesleki İlkeler
Etik (ethics) kelimesi, Yunanca “ethos” kelimesinden türetilmiştir. Ethos’un kelime anlamı
karakterdir. Etiğin ilgi alanıda, tüm insan davranış ve eylemlerinin temelinin araştırılmasıdır.
Etik ahlakla eşanlamlı değildir ve ahlak kurallarının ve değerlerin incelenmesi sonucunda
ortaya çıkmaktadır. Felsefede etik davranış “iyi” olandır ve kısaca, ahlak bilimi ya da ahlak
felsefesi anlamına gelmektedir” (aktaran [23:03, 1.6.2016] +90 534 665 6390: Özer 2008:
155). Bir meslek ya da uygulama alanında etik öğeler bir araya getirildiğinde etik ilkeler
(kodlar) olarak tanımlanan yazılı dizgeler oluşturulmuş olur (Pehlivan 2002: 74).
24
Jean Bertrand’a (2004: 26) göre medya etiği, bir meslek dalı içinde neyin yapılması ve neyin
yapılmaması gerektiğine, hangi davranışın kabul edilebilir olduğuna ve hangi davranışın bir
pratisyenin meslektaşları tarafından ilişiğinin kesilmesine yol açacağını oybirliğiyle belirleyen
yazılı olmayan bir geleneğe işaret eder. İrvan ise, medya etiğini gazetecilerin mesleklerini icra
ederken uymak zorunda oldukları kurallar ve ilkeler bütünü olarak tanımlarken burada dikkat
edilmesi gereken unsurun, medya etiğiyle medyada çalışan gazetecilerin etik değerlerinin
anlaşılması gerekliliği olduğunun altını çizer (aktaran Özer 2008: 160).[23:04, 1.6.2016] +90
534 665 6390: Etik ilkelerin yaptırımı olanlar ve olmayanlar şeklinde ikiye ayırmak da
mümkündür. Bazı etik ilkeler, bir işin nasıl yapılması, nelere uyulması ve ne türden yapılması
gerektiği gibi sorulara yanıt veren ilke ve kurallardan oluşmaktadır. Etik ilkeler, medya
çalışanlarına, çalışmaları sırasında yüz yüze kaldıkları etik sorunlarla ilgili karar alabilmeleri
ve gazeteciliğin inanırlığını kurmak için yardım edebilir Yaptırım temelinde yapılan ayrıma
karşın dünyanın neresinde olursa olsun, aynı meslekte çalışanların meslek etiği açısından
geliştirilen davranış kurallarına uygun davranması gerektiği belirtilerek; neden etik ilkelere
uyulması gerekliliği aşağıdaki başlıklar altında toplanmıştır (aktaran Özer 2008: 159-160).
' Kabul edilmiş / edilebilir davranışları tanımlamak için.
' Pratiğin standartlarını yükseltmek için.
' Üyelerin kendi değerlendirmelerini yapabilmeleri açısından kullanabilecekleri bir ölçüm
standardı sağlamak için.
' Profesyonel davranışlar ve sorumluluklar için bir çerçeve oluşturmak için. ' Mesleki kimlik
açısından bir araç olarak kullamnak için.
' Mesleki olgunluk açısından bir gösterge olarak almak için.
Evrensel olarak kabul edilmiş etik ilkeler incelendiğinde (Bknz: Ekl, Ek2), Türkiye’de
Gazeteciler Cemiyeti tarafından yayınlanan Gazetecilerin Sorumluluk Bildirgesiyle,
Uluslararası Gazeteciler Federasyonu’nca kabul edilen Meslek İlkeleri Deklarasyonu’ndaki
temel ilkeler örtüşmektedir. Kabul edilmiş ilkelerin ortak noktasında da görüleceği üzere,
gazetecinin toplumsal sorumluluğunun bilinciyle bilginin gerçekliğine sadık kalarak, haberleri
çarpıtmadan doğru bir biçimde halka aktarması gerekmektedir. Genel yapı itibariyle,
gerçeklere uymak, kamuoyunun doğru biçimde bilgilendirilmesi, temel bilgilerin görmezden
gelinemeyeceği ve bilgilerin saklanamayacağı, yanıltıcı yöntemler kullanılmayacağı,
25
manipülasyondan uzak durularak mesleğini propaganda aracı olarak kullanamayacağı,
baskılara karşı direnip talimat almayacağı, hükümet müdahalelerine karşı kapalı kalıp halkın
haber alma hakkına göre davranacağı, özgürlük ilkesinin savunusu ve yanlış bilgileri
düzeltme amacı taşıması gerektiği gazetecilik meslek ilkelerinin ana hatlarını belirlemektedir.
D. Foy ve P. Brighton (2007: 163) teorideki ideal tanımlarda haberin değerinde doğruluk ve
gerçeklik kavramlarının olduğu ancak pratik uygulamalarda bu ideale nadiren rastlandığını
belirtmektedirler. Teorideki ideallerin pratikte uygulanmadığı görüşünü patronaj yapısı
üzerinden ele alan Tılıç (1998: 138) medya sahiplerinin çıkarlarının gazetecilik pratiğinin
hakkıyla yerine getirilmesine izin vermediği konusunda kuşkuya yer kalmadığını savunmakta
ve medya patronlarının olan gazetecilik ile olması gereken gazetecilik arasında ortaya çıkan
uçurumdan yarar gördüklerini ileri sürmektedir. Gazetecilik dünyada oldugu kadar Türkiye’de
de değişmektedir. Gazetecilik mesleğinin temel niteliklerinde de bu değişim açık seçik belli
olurken; bu durum özellikle 1990’da çıkan Körfez Krizi ve 1991 ’deki körfez savaşı ile
kendini iyice belli etti denilebilir. Değişiklik ise gazeteciliğin temel işlevinde görülmektedir.
26
KAYNAKÇA
Couldry, Nick. 2005.59 “Media Rituals” Media Anthropology içinde der. M. Coman ve
E. Rothenbuhler, London: Sage.
Bülbül, Rıdvan. 2001.2 Haberin Anatomisi ve Temel Yakla"ımlar, istanbul: ,Atlas
Yayın.
Schudson, Micheal. 2011. The Sociology of News, USA: Norton.
Dahlgren, Peter ve Sparks Colin. 1991.27 Journalism and Public Sphere, London:
Routledge.
Curran, James. 1997.142 “Medya ve Demokrasi: Yeniden De!er Biçme", Medya, Kültür,
Siyaset, der. S. irvan, Ankara: Ark Yayınları.
O’Neil, John. 1998.40-41 “Piyasada Gazetecilik Yapmak”, Medya ve Gazetecilikte Etik
Sorunlar içinde, A. Belsey ve R. Chadwick (der). istanbul: Ayrıntı Yayınları.
Belsey, Andrew ve Chadwick, Ruth. 1998.10 Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar,
çev, N. Türko!lu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Talu, Umur. 2002. Dipsiz Medya, istanbul: ileti"im Yayınları.
Aren, Sadun.1994.263-264 “U!ur Mumcu’ya Arma!an”, Medya ve Demokrasi içinde der.
M. Aksoy, C. Ku"çuo!lu, V. Özdemir ve A. Tartano!lu, Ankara: ÇGD Yayınları.
McChesney, Robert. 2006.65 Medyanın Sorunu, çev, Ç. Çidamlı, E. Co"kun, E. Usta,
27
İsranbul: Kalkedon Yayıncılık.
Jeanneney, Jean. 2006.38 Ba"langıcından Günümüze Medya Tarihi, çev, E. Atuk,
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Özer, Ömer. 2008.14 Liberal Basın Anlayı"ı: Objektif Habercilik İdeali, Haber
De!erlili!i ve Gazetecilik Eti!i, Eski"ehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Bourdieu 1997: 79
Ward, Stephen J. A. 2004.129 The Invention of Journalism Ethics: The Path to
Objectivity and Beyond. Mentreal – Kingston: Mc Gill Queen’s University Press.
Allan, Stuart. 1999.21 News Culture, Buckingham: Open University Press.
Robert McChesney (2006'. 65 66)
Habermas, Jürgen. 2005.310 Kamusallı!ın Yapısal Dönü"ümü. çev. Tanıl Bora ve
Mithat Sancar, İstanbul: #leti"im Yayınları.
Adaklı, Gülseren. 2001.157 “Medya Politikaları”, Y ayıncılık A lanında Mülkiyet ve
Kontrol içinde der. B. Kejanlıo!lu, S. Çelenk ve G. Adaklı, Ankara: İmge Kitapevi.
28
Coman, Mihai ve Rothenbuhler, Eric. 2005.10 Media Anthropology, London: Sage.
Toruk, İbrahim. 2007.72 74 75 “Türkiye’deki Medyanın Sahiplik Yapısındaki De!i"imler”
Bir Sorun Olarak Gazetecilik içinde der. B. Arık ve M. $eker, Konya: Tablet
Yayınları.
Toruk 2007: 88).
Kourtis, Antonis.1994.296 “U!ur Mumcu’ya Arma!an”, Demokrasi, Y a!ayanların
Toplumudur, Ölülerin De"il içinde der. M. Aksoy, C. Ku"çuo!lu, V. Özdemir ve A.
Tartano!lu, Ankara: ÇGD Yayınları.
Adaklı, Gülseren. 2006.75 Türkiye’de Medya Endüstrisi, Ankara: Ütopya Yayınevi.
Dennis, Foy ve Brighton, Paul. 2007.163 News Values, California: Sage Publications.
 




                                                                                         MUHAMMED ÇOBAN